Penjelasan Bahasa Sunda
Aksara (huruf) dalam bahasa Sunda sama halnya dengan aksara (huruf) Latin (A-Z), namun ditambah dengan adanya aksara ny-, ng-, é, dan eu. Misalnya, dalam kata:
Nyangu (Asal kata "sangu" artinya "nasi". Yang artinya menanak nasi;
Ngarit (asal kata ‘arit’) artinya sedang mengarit.
Terkadang, yang membedakan cara bicara orang Sunda dengan orang luar Sunda adalah penggunaan é, e, dan eu. Pengucapan é ; lakukanlah dengan menarik pipi sehingga bibir seperti tersenyum. Sedangkan pengucapan eu; lakukan dengan kepala agak didongakkan ke atas, seperti kita ingin sendawa (teurab). Untuk melatihnya, bedakan pengucapan kata-kata berikut :
É : témpé, Rancaékék, pélét, hésé, tétéh, Palémbang, motor bébék, céngék, pépés ikan, kasép, korék api, héhéhéhé.
E : Sumedang, pedang, gelas, Jember, kebon, ganteng, Semarang, Balsam.
EU : Leuwipanjang, Cibeureum, heureuy, geulis, hideung, beuteung, beuheung, beungeut, seuneu.
Latih lah dengan membedakan pengucapan kalimat berikut:
Tétéh caket treuk hideung (artinya: ‘Teteh dekat truk hitam’)
Tétéh cakeutreuk hideung (artinya: ‘Teteh sangat hitam sekali’)
Ket. :
Tétéh = kakak perempuan/panggilan kepada perempuan yang lebih tua usianya dari kita.
Seperti halnya bahasa Jawa, bahasa Sunda pun mengenal “strata” bahasa. Dalam hal ini, penggunaan bahasa harus dibedakan saat berbicara kepada sesama (teman), orangtua, sampai anak kecil. Ini yang dinamakan undak-usuk basa, artinya ‘naik turunnya penggunaan bahasa’ (disesuaikan dengan keadaan). Meskipun secara budaya sama, akan tetapi ada beberapa dari bahasa Sunda sendiri (ciri khas dan penggunaan kata) yang tidak sama.
1. Kata Ganti
Kata ganti dalam bahasa Sunda, sama seperi bahasa Indonesia yaitu kata ganti orang ke-1, kata ganti orang ke-2, dan kata ganti orang ke-3, Misalkan kata saya (aku) dalam bahasa Sunda bisa: abdi, kuring, sim kuring, ataupun aing/uing. Begitu pula kata kamu (engkau) dalam bahasa Sunda bisa : maneh, anjeun, sia, ataupun silaing. Penggunaannya? Kembali ke undak-usuk basa!
Dalam bahasa Sunda ada ragam bahasa halus, resmi, atau biasa (pergaulan), ataupun kasar. Mari, kita belajar menerapkan kata-kata ganti orang tersebut. Misalkan, Anda datang ke suatu tempat dan ingin memberitahukan bahwa Anda datang dari Jakarta :
Ragam bahasa halus resmi
Sim kuring angkat ti Jakarta tabuh opat naék karéta api Parahyangan (Saya berangkat dari Jakarta pukul empat naik kereta api Parahyangan)
Ragam bahasa halus tidak resmi
Abdi angkat ti Jakarta tabuh opat naék karéta api Parahyangan
Ragam biasa/gaul/sesama teman
Kuring/urang/déwék indit ti Jakarta jam opat naék karéta api Parahyangan. (Kata ganti yang biasa dipakai sekarang: Urang).
Ragam bahasa kasar
Aing indit ti Jakarta jam opat naék karéta api Parahyangan.
Bagaimana jika akan menggunakan kata kamu dalam bahasa Sunda?
Ragam bahasa halus (untuk ke orang tua atau orang baru dikenal)
Anjeun angkat ti Jakarta tabuh sabaraha? (Kamu berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
Agar lebih aman, bisa diganti dengan sapaan atau nama orang yang ditanya, misalnya:
o Bapa angkat ti Jakarta tabuh sabaraha? (Bapak berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
o Andi angkat ti Jakarta tabuh sabaraha? (Andi berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
Ragam biasa/gaul/sesama teman
Maneh indit ti Jakarta jam sabaraha?
Ragam bahasa kasar
Silaing indit ti Jakarta jam sabaraha?
Sama seperti bahasa Indonesia, dalam bahasa Sunda ada juga kata ganti lain yang biasa dipakai berupa kata ganti tunggal, berdua, ataupun jamak (saya, kita, kami atau kamu, mereka berdua, mereka).
Ragam bahasa halus (untuk ke orang tua atau orang baru dikenal)
Abdi sadayana angkat ti Jakarta tabuh opat naék karéta api Parahyangan (Kita semua berangkat dari Jakarta pukul empat naik kereta api Parahyangan)
Ragam biasa/gaul/sesama teman
Kuring saréréa indit ti Jakarta jam opat naék karéta api Parahyangan.
Berikut ini kata ganti dalam bahasa Sunda secara lebih lengkap sesuai dengan ragam bahasa/situasi:
Orang Ke-1
Tunggal
o sim kuring (halus, resmi)
o abdi (halus, tak resmi)
o kuring / déwék / urang (biasa/sesama)
o aing (kasar)
Jamak
o sim kuring sadayana (halus, resmi)
o abdi sadayana (halus, tak resmi)
o kuring saréréa (biasa/sesama)
Orang Ke-2
Tunggal
o Bapa / ibu (sapaan/dianggap saudara) – (halus, orang yang dihormati
o anjeun (lemes, sesama)
o manéh / silaing (biasa/sesama)
o sia (kasar)
Jamak
o aranjeun (halus)
o maranéh (biasa/sesama)
o hidep saréréa (halus, ke usia yang lebih rendah dari kita)
Orang Ke-3
Tunggal
o anjeunna (halus)
o manéhna (biasa/sesama)
Jamak
o aranjeunna (halus)
o maranéhna (biasa/sesama)
2. Kata Ganti Milik
Kata ganti milik mudah saja, tinggal menggabungkan dengan kata ganti orang. Contoh:
Ieu buku abdi (Ini buku saya)
Buku manéh (buku kamu)
Buku maranéh saréréa (buku kalian)
3. Kata Tunjuk
dieu (menunjuk yang dekat)
Contoh:
Bumi abdi mah di dieu (rumah saya di sini)
dinya (menunjuk yang agak dekat)
Contoh:
Tadi mah jam tangan teh aya dinya (tadi sih jam tangan ada di dekat sana)
ditu (menunjuk yang jauh)
Contoh:
Tuh, di ditu terminal Leuwipanjang mah! (Terminal Leuwipanjang di sana.)
Jika ingin menunjukkan tempat sangat jauh? Biasanya pakai kata pisan atau dipanjangkan pengucapannya. Misalnya:
o Imah urang mah jauh pisan ti terminal téh (Rumah saya jauh sekali dari terminal); atau
o Imah urang mah jauuuuuuuuh ti terminal téh!
4. Kata Tanya
naon untuk menanyakan barang, hal, binatang, tumbuhan
Contoh:
Tangkal naon nu runtuh di Jalan Dago basa hujan kamari téh? (Pohon apa yang rubuh di Jalan Dago waktu hujan kemarin?)
saha untuk menanayakan orang/subjek
Contoh:
Saha waé nu milu ulin ka Bandung? (Siapa saja yang ikut main ke Bandung?)
mana untuk menanyakan tempat atau hal
Contoh:
(tempat) Rencanana ka tempat mana waé urang ulin di Bandung téh? (Rencananya ke tempat mana saja kita main di Bandung?)
(hal) Mana waé gawéan nu kuurang dilakukeun? (Mana saja kerjaan yang harus saya lakukan?)
iraha untuk menanyakan waktu
Contoh:
Iraha atuh manéh ulin ka imah urang téh? (Kapan dong kamu main ke rumah saya?)
naha untuk menanyakan sebab atau kelakuan
Contoh:
Naha maneh bet ngambek ka urang? (Kenapa kamu jadi marah pada saya?)
kumaha untuk menanyakan cara atau keadaan
Contoh:
Kumaha carana nya supaya urang lancar ngomong basa Sunda? (Bagaimana caranya ya agar saya lancar bicara bahasa Sunda?)
sabaraha untuk menanyakan jumlah atau bilangan
Contoh:
Mang, sabarahaan batagor samangkokna? (Mang, berapa batagor semangkoknnya?)
Lamun tilu ditambah lima sabaraha hiji nya? (Kalau tiga ditambah lima berapa, ya?)
5. Imbuhan
Imbuhan dalam bahasa Sunda yang biasa dipakai:
Imbuhan di awal (afiks)
o N- = neunggeul (memukul) dasar teunggeul (B.Indonesia: ‘pukul’; seperti dalam berkelahi)
o di- = diteunggeul (dipukul)
o ka- = kateunggeul (terpukul)
o pa- = papisah (berpisah)
o pi- = pikarunyauen (keadaannya mengibakan)
o barang- = barangbawa (segala dibawa)
o silih- = silihteunggeul (saling pukul)
o ti- = titajong (terantuk, misalnya terantuk batu)
o ting- = tingcorowok (pada berteriak)
Imbuhan di tengah (infiks)
o ar- = gareulis (pada cantik-cantik, -ar- merujuk pada banyak)
o um- = gumeulis (sok merasa diri cantik, padahal gak cantik)
Imbuhan di delakang (sufiks)
o an = tulisan (hasil menulis)
o eun = tuliseun (yang harus ditulis)
o keun = anteurkeun (antarkan)
o na = gaweanana (kerjaannya/tapi bukan menunjukkan milik, misalnya kerjaannya sih biasa tapi upahnya lumayan.)
Imbuhan depan-belakang (konfiks)
o ka–an = kabangsatan (kemalingan)
o pa–an = pangulinan (tempat main)
o pang–keun = pangmeulikeun (minta dibelikan)
o pi–eun = pirugieun (bakal rugi)
o pika–eun = pikasieuneun (menakutkan)
o sa–eun = sapeutingeun (cuman buat semalam)
6. Kalimat Majemuk
Hubungan waktu:
o Saprak
Contoh: Saprak diputuskeun, kabogoh kuring jadi mindeng ngalamun (Semenjak diputuskan, pacar saya jadi sering melamun)
o Ti mimiti
o Contoh: Ti mimiti ayeuna, kuring embung deui ngagandong gajah! (Dari mulai sekarang, saya tidak mau lagi menggendong gajah!)
o Basa
Contoh: Basa ngaliwat ka hareupeun imahna, manéhna keur digégél anjing. (Waktu saya lewat di depan rumahnya, dia lagi digigit anjing)
o Nepi ka
Contoh: Nepi ka ayeuna ogé pamajikan masih kénéh nagih ménta pangmeulikeun tank waja. (Sampai sekarang pun istri saya masih selalu menagih minta dibelikan tank baja).
o Saméméh dan sanggeus
Contoh: Saméméh boga kabogoh, kuring boga lima téori pikeun cara meunangkeun kabogoh. Saeunggeus boga lima kabogoh, kuring teu boga téori hiji-hiji acan. (Sebelum punya pacar, saya punya lima teori cara mendapatkan pacar. Sesudah punya lima pacar, saya tidak punya teori satu pun.)
o Waktu
Contoh: Waktu kuring ngajak kenalan, manéhna langsung utah. (Waktu saya mengajak kenalan, si dia langsung muntah).
Hubungan sarat:
o Saupama
Contoh: Luna Maya pasti resepeun ka urang, saupama urang kasép jiga Ariel Peterpan. (Luna Maya pasti menyukai saya, jikalau saya seganteng Ariel Peterpan)
o Lamun
Contoh: Manéh bakal lulus ujian, lamun manéh soson-soson diajar. (Kamu akan lulus ujian, kalau kamu belajar dengan sungguh-sungguh)
o Asal
Contoh: Kuring daék jadi pamajikan manéh, asal manéh bunuh diri heula! (Saya mau jadi istrimu, asal kamu bunuh diri dulu!)
Hubungan tujuan:
o Sangkan/supaya/ambéh
Contoh: Ambéh teu ceurik deui, béré balon wé. (Biar tidak nangis, kasih balon saja).
Hubungan perbandingan:
o Saperti/ibarat/kawas
Contoh: saperti/ibarat/kawas langit jeung bumi
Hubungan sebab:
o Sabab/lantaran/alatan
Contoh: Manéhna indit ka Bandung, sabab/lantaran/alatan manéhna hayang ulin. (Ia pergi ke Bandung, sebab dia ingin main.)
Hubungan akibat:
o Nepi ka
Contoh: Si Sulé nyasab di Jakarta, nepi ka teu nyaho jalan balik. (Si Sule nyasar di Jakarta, sampai gak tahu jalan pulang.)
o Akibatna
Contoh: Manéhna judi waé, nepi harta bendana béak korédas. (Ia berjudi terus, sampai harta bendanya habis tak tersisa).
Sebagai bahan bicara jika Anda berwisata ke Bandung atau ke daerah lainnya di tanah Sunda, barangkali contoh percakapan praktis berikut dapat menolong Anda.
Mang/Pak/Bu/Kang/Téh, punten. Upami pangaos ieu …. (barang yang dimaksud) sabarahaan? (Mang/Pak/Bu/Kang/Teh, maaf, kalau harga barang …. ini berapa?)
Tiasa ditawis nya? 7.000 wé nya? Kan mésérna seueur. (Bisa ditawar kan? 7.000 aja ya? Kan belinya banyak.)
Ngical naon wae? (Jual apa saja?)
Ari Mang/Pak/Kang/Téh tos lami icalan di dieu? (Mang/Pak/Kang/Téh sudah lama jualan di sini?)
Janten sadayana sabaraheun? (Jadi semuanya berapa?)
Ari … tos lami di Bandung atanapi urang dieu asli? (Sudah lama tinggal di Bandung atau orang sini asli?)
Punten badé tumaros, dupi ka terminal/stasion ti dieu ka palih mana, nya? (Maaf numpang nanya, kalau ke terminal/stasiun dari sini ke arah mana, ya?)
Punten, dupi ka terminal/stasion nganggé angkot jurusan mana, nya? (Maaf, kalau ke terminal/stasiun dari sini pakai angkutan kota ka arah mana, ya?)
Hatur nuhun, Mang/Pak/Bu/Kang/Téh. Punten tos ngarérépot (Terima kasih Mang/Pak/Bu/Kang/Téh. Maaf sudah merepotkan)
Punten, dupi ka jamban ka palih mana, nya? (Maaf, kalau ke WC/belakang ke sebelah mana, ya?
Nepangkeun, nami abdi Gatot Suratot (Perkenalkan nama saya Gatot). Kalau ragam bahasa biasa : “Kenalkeun, abdi Gatot Suratot”.
Abdi mah urang Jakarta, namung lami ngumbara di Uganda. Ari asli mah turunan Spanyol. (Saya orang Jakarta, tapi lama mengembara di Uganda. Tapi aslinya keturunan Spanyol.)
Lami teu? (Lama gak?)
Sakedap deui (sebentar lagi)
Kang, tiasa dianteurkeun ka Jln. X? (Kang, bisa diantarkan ke Jalan X?)
Hatur nuhun, permios! (Terima kasih, permisi/selamat tinggal)
Tips yang paling jitu saat jalan-jalan di Bandung atau kota lainnya di tanah Sunda, jangan lupa awalnya pake : “punten”. Ini untuk menunjukkan rasa hormat dan cepat akrab. Jika bahasa Sunda Anda semakin mentok akan perbendaharaan kosakata atawa vocabulary Sunda, Anda selipkan saja bahasa Indonesia.
Jangan lupa, jika Anda ingin bertanya dan Anda masih di dalam mobil, keluarlah dari mobil dan datangi orang yang akan ditanya. Ini sudah menjadi aturan tak tertulis, yang menunjukkan rasa hormat pada orang setempat. Kadang orang yang bertanya dari dalam mobil, bertanya akan dianggap tidak tahu sopan santun. Logikanya : masak sih orang yang butuh harus didatangi? Di mana-mana juga penggemar mendatangi artis… hehehe!
Memang, belajar bahasa Sunda itu susah-susah gampang. Gampangnya? Masih banyak kosakata yang hamper mendekati dengan bahasa Indonesia. Namun, jika berhubungan dengan undak-usuk basa, wuih orang Sunda sekarang pun makin banyak yang tidak faham. Salah satu contohnya, kata “makan” dalam bahasa Indonesia. Dalam bahasa Sunda? Bisa dahar, nyatu, emam, tuang, lolodok, neda, dsb. Nah, yang unik di Sunda adalah adanya suasana tertentu, misalnya dalam waktu.
Perhatikan nama dan jenis keadaan waktu dalam 24 jam di Sunda :
Méléték srangéngé
Haneut moyan
Pecat sawed
Rumangsang
Manceran
Lingsir ngulon
Lohor
Lohor ahir
Wanci érang-érang
Tunggang gunung
Sariak layung
Sareupna
Harieum beungeut
Sareureuh budak
Haliwawar
Janari gedé
Janari leutik
Balébat
Carangcang tihang
Rebun-rebun
Mangga, bagi Anda yang tahu pukul berapa saja tepatnya istilah-istilah waktu tersebut, silakan kasih tahu rekan-rekan yang lain.
Ada lagi yang lebih unik, yang disebut “kecap panganteur (kata pengantar”, dalam artian, kata yang mengikuti kata kerja dan keadaan. Misalnya, dalam bahasa Indonesia ada kata “jatuh, bangun, duduk, sobek, dsb”.
Dalam bahasa Indonesia, kata terebut bentuknya tunggal. Dalam bahasa Sunda, kata tersebut seperti di mana ada “Romeo” di situ ada “Juliet”. Jadi ada kata pasangan yang mengantarkan kata kerja atau keadaan tersebut. Namun, kata yang jadi pengantarnya tidaklah mempunyai arti. Hanya menegaskan saja agar lebih mantap kerasanya! Mau tahu? Ini lho :
bus asup
nyah beunta
hing ceurik
segruk ceurik
am dahar
jol datang
rap dibaju
deker digawé
gék diuk
reg eureun
geleber hiber
dut hitut
kuniang hudang
belenyéh/nyéh imut
gedig indit
léos indit
wér kiih
blug labuh
berebet lumpat
jleng luncat
geleser maju
belewer malédog
brus mandi
térékél naék
gampleng nampiling
blak nangkarak
jung nangtung
sebrut narajang
habek neunggeul
lek neureuy
lar ngaliwat
bluk ngangkuban
biur ngapung
golédag ngedeng
gewewek ngégél
réngkénék ngigel
leguk/regot nginum
burusut ngising
pok ngomong
celengkeung ngomong
trét nulis
gaplok nyabok
gap nyagap
sirintil nyampeurkeun
gantawang nyarékan
kerewek nyekel
cong nyembah
crot nyiduh
celengok nyium
kop nyokot
bluk nyuuh
reup peureum
dug saré
barakatak seuri
ceuleukeuteuk seuri
cakakak seuri
cikikik seuri
lep teuleum
eureuleu teurab
clak tumpak
luk tungkul
jrut turun
nyot ngenyot
pelenyun udud
cat unggah
orolo utah
beledug bitu
beleték peupeus
beletok potong
béréwék soék
bray beurang
bray muka
bray caang
breg hujan
cep tiis
gejebur kana cai
jedak diadu
jeduk tidagor
jegug sora anjing
jegur sora marieum
jentréng kacapi
jep jempé
jeprut pegat
kecebuk sora cai
kecemplung kana sumur
kepluk murag
kérésék sora daun
ketruk sora sapatu
les leungit
paralak hujan
pédénghél keuheul
peledek bau hitut
pes pareum
pleng ambleng
plong ngemplong
prung pegat
prung ngamimitian
pudigdig ambek
rekét sora panto
rob ngarogrog
rup dirungkupan
seguk sora kolécér
semprung pegat
sruk-srék sora ragaji
trong kohkol
Sebagai keterangan dari tulisan ini lebih kepada daerah Bandung, sebab orang luar daerah tanah Sunda lebih mengenal Sunda berasal dari Bandung. Namun sebetulnya semua bahasa Sunda tidak berasal dari Bandung. Ada beberapa yang tidak ada di bahasa Bandung.
Menurut buku sejarah bahasa Sunda yang admin pelajari sewaktu SMP (Sekolah Menengah Pertama), ada beberapa kata yang memiliki sejarah unik yang berasal dari Luar Negeri. Misal : kekenceng (wajan) berasal dari Prancis. Masih banyak yang lainnya Cuma admin lupa. Nanti kapan-kapan admin cari lagi buku-bukunya dan admin posting disini.
Sampai dini dulu ya berbagi pengetahuannya. Semoga dapat membantu Anda semua. Dan lagi lagi, admin mohon keritik dan saran dari para sahabat pembaca baik yang sudah bergabung di facebook maupun yang belum.
Nyangu (Asal kata "sangu" artinya "nasi". Yang artinya menanak nasi;
Ngarit (asal kata ‘arit’) artinya sedang mengarit.
Terkadang, yang membedakan cara bicara orang Sunda dengan orang luar Sunda adalah penggunaan é, e, dan eu. Pengucapan é ; lakukanlah dengan menarik pipi sehingga bibir seperti tersenyum. Sedangkan pengucapan eu; lakukan dengan kepala agak didongakkan ke atas, seperti kita ingin sendawa (teurab). Untuk melatihnya, bedakan pengucapan kata-kata berikut :
É : témpé, Rancaékék, pélét, hésé, tétéh, Palémbang, motor bébék, céngék, pépés ikan, kasép, korék api, héhéhéhé.
E : Sumedang, pedang, gelas, Jember, kebon, ganteng, Semarang, Balsam.
EU : Leuwipanjang, Cibeureum, heureuy, geulis, hideung, beuteung, beuheung, beungeut, seuneu.
Latih lah dengan membedakan pengucapan kalimat berikut:
Tétéh caket treuk hideung (artinya: ‘Teteh dekat truk hitam’)
Tétéh cakeutreuk hideung (artinya: ‘Teteh sangat hitam sekali’)
Ket. :
Tétéh = kakak perempuan/panggilan kepada perempuan yang lebih tua usianya dari kita.
Seperti halnya bahasa Jawa, bahasa Sunda pun mengenal “strata” bahasa. Dalam hal ini, penggunaan bahasa harus dibedakan saat berbicara kepada sesama (teman), orangtua, sampai anak kecil. Ini yang dinamakan undak-usuk basa, artinya ‘naik turunnya penggunaan bahasa’ (disesuaikan dengan keadaan). Meskipun secara budaya sama, akan tetapi ada beberapa dari bahasa Sunda sendiri (ciri khas dan penggunaan kata) yang tidak sama.
1. Kata Ganti
Kata ganti dalam bahasa Sunda, sama seperi bahasa Indonesia yaitu kata ganti orang ke-1, kata ganti orang ke-2, dan kata ganti orang ke-3, Misalkan kata saya (aku) dalam bahasa Sunda bisa: abdi, kuring, sim kuring, ataupun aing/uing. Begitu pula kata kamu (engkau) dalam bahasa Sunda bisa : maneh, anjeun, sia, ataupun silaing. Penggunaannya? Kembali ke undak-usuk basa!
Dalam bahasa Sunda ada ragam bahasa halus, resmi, atau biasa (pergaulan), ataupun kasar. Mari, kita belajar menerapkan kata-kata ganti orang tersebut. Misalkan, Anda datang ke suatu tempat dan ingin memberitahukan bahwa Anda datang dari Jakarta :
Ragam bahasa halus resmi
Sim kuring angkat ti Jakarta tabuh opat naék karéta api Parahyangan (Saya berangkat dari Jakarta pukul empat naik kereta api Parahyangan)
Ragam bahasa halus tidak resmi
Abdi angkat ti Jakarta tabuh opat naék karéta api Parahyangan
Ragam biasa/gaul/sesama teman
Kuring/urang/déwék indit ti Jakarta jam opat naék karéta api Parahyangan. (Kata ganti yang biasa dipakai sekarang: Urang).
Ragam bahasa kasar
Aing indit ti Jakarta jam opat naék karéta api Parahyangan.
Bagaimana jika akan menggunakan kata kamu dalam bahasa Sunda?
Ragam bahasa halus (untuk ke orang tua atau orang baru dikenal)
Anjeun angkat ti Jakarta tabuh sabaraha? (Kamu berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
Agar lebih aman, bisa diganti dengan sapaan atau nama orang yang ditanya, misalnya:
o Bapa angkat ti Jakarta tabuh sabaraha? (Bapak berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
o Andi angkat ti Jakarta tabuh sabaraha? (Andi berangkat dari Jakarta pukul berapa?)
Ragam biasa/gaul/sesama teman
Maneh indit ti Jakarta jam sabaraha?
Ragam bahasa kasar
Silaing indit ti Jakarta jam sabaraha?
Sama seperti bahasa Indonesia, dalam bahasa Sunda ada juga kata ganti lain yang biasa dipakai berupa kata ganti tunggal, berdua, ataupun jamak (saya, kita, kami atau kamu, mereka berdua, mereka).
Ragam bahasa halus (untuk ke orang tua atau orang baru dikenal)
Abdi sadayana angkat ti Jakarta tabuh opat naék karéta api Parahyangan (Kita semua berangkat dari Jakarta pukul empat naik kereta api Parahyangan)
Ragam biasa/gaul/sesama teman
Kuring saréréa indit ti Jakarta jam opat naék karéta api Parahyangan.
Berikut ini kata ganti dalam bahasa Sunda secara lebih lengkap sesuai dengan ragam bahasa/situasi:
Orang Ke-1
Tunggal
o sim kuring (halus, resmi)
o abdi (halus, tak resmi)
o kuring / déwék / urang (biasa/sesama)
o aing (kasar)
Jamak
o sim kuring sadayana (halus, resmi)
o abdi sadayana (halus, tak resmi)
o kuring saréréa (biasa/sesama)
Orang Ke-2
Tunggal
o Bapa / ibu (sapaan/dianggap saudara) – (halus, orang yang dihormati
o anjeun (lemes, sesama)
o manéh / silaing (biasa/sesama)
o sia (kasar)
Jamak
o aranjeun (halus)
o maranéh (biasa/sesama)
o hidep saréréa (halus, ke usia yang lebih rendah dari kita)
Orang Ke-3
Tunggal
o anjeunna (halus)
o manéhna (biasa/sesama)
Jamak
o aranjeunna (halus)
o maranéhna (biasa/sesama)
2. Kata Ganti Milik
Kata ganti milik mudah saja, tinggal menggabungkan dengan kata ganti orang. Contoh:
Ieu buku abdi (Ini buku saya)
Buku manéh (buku kamu)
Buku maranéh saréréa (buku kalian)
3. Kata Tunjuk
dieu (menunjuk yang dekat)
Contoh:
Bumi abdi mah di dieu (rumah saya di sini)
dinya (menunjuk yang agak dekat)
Contoh:
Tadi mah jam tangan teh aya dinya (tadi sih jam tangan ada di dekat sana)
ditu (menunjuk yang jauh)
Contoh:
Tuh, di ditu terminal Leuwipanjang mah! (Terminal Leuwipanjang di sana.)
Jika ingin menunjukkan tempat sangat jauh? Biasanya pakai kata pisan atau dipanjangkan pengucapannya. Misalnya:
o Imah urang mah jauh pisan ti terminal téh (Rumah saya jauh sekali dari terminal); atau
o Imah urang mah jauuuuuuuuh ti terminal téh!
4. Kata Tanya
naon untuk menanyakan barang, hal, binatang, tumbuhan
Contoh:
Tangkal naon nu runtuh di Jalan Dago basa hujan kamari téh? (Pohon apa yang rubuh di Jalan Dago waktu hujan kemarin?)
saha untuk menanayakan orang/subjek
Contoh:
Saha waé nu milu ulin ka Bandung? (Siapa saja yang ikut main ke Bandung?)
mana untuk menanyakan tempat atau hal
Contoh:
(tempat) Rencanana ka tempat mana waé urang ulin di Bandung téh? (Rencananya ke tempat mana saja kita main di Bandung?)
(hal) Mana waé gawéan nu kuurang dilakukeun? (Mana saja kerjaan yang harus saya lakukan?)
iraha untuk menanyakan waktu
Contoh:
Iraha atuh manéh ulin ka imah urang téh? (Kapan dong kamu main ke rumah saya?)
naha untuk menanyakan sebab atau kelakuan
Contoh:
Naha maneh bet ngambek ka urang? (Kenapa kamu jadi marah pada saya?)
kumaha untuk menanyakan cara atau keadaan
Contoh:
Kumaha carana nya supaya urang lancar ngomong basa Sunda? (Bagaimana caranya ya agar saya lancar bicara bahasa Sunda?)
sabaraha untuk menanyakan jumlah atau bilangan
Contoh:
Mang, sabarahaan batagor samangkokna? (Mang, berapa batagor semangkoknnya?)
Lamun tilu ditambah lima sabaraha hiji nya? (Kalau tiga ditambah lima berapa, ya?)
5. Imbuhan
Imbuhan dalam bahasa Sunda yang biasa dipakai:
Imbuhan di awal (afiks)
o N- = neunggeul (memukul) dasar teunggeul (B.Indonesia: ‘pukul’; seperti dalam berkelahi)
o di- = diteunggeul (dipukul)
o ka- = kateunggeul (terpukul)
o pa- = papisah (berpisah)
o pi- = pikarunyauen (keadaannya mengibakan)
o barang- = barangbawa (segala dibawa)
o silih- = silihteunggeul (saling pukul)
o ti- = titajong (terantuk, misalnya terantuk batu)
o ting- = tingcorowok (pada berteriak)
Imbuhan di tengah (infiks)
o ar- = gareulis (pada cantik-cantik, -ar- merujuk pada banyak)
o um- = gumeulis (sok merasa diri cantik, padahal gak cantik)
Imbuhan di delakang (sufiks)
o an = tulisan (hasil menulis)
o eun = tuliseun (yang harus ditulis)
o keun = anteurkeun (antarkan)
o na = gaweanana (kerjaannya/tapi bukan menunjukkan milik, misalnya kerjaannya sih biasa tapi upahnya lumayan.)
Imbuhan depan-belakang (konfiks)
o ka–an = kabangsatan (kemalingan)
o pa–an = pangulinan (tempat main)
o pang–keun = pangmeulikeun (minta dibelikan)
o pi–eun = pirugieun (bakal rugi)
o pika–eun = pikasieuneun (menakutkan)
o sa–eun = sapeutingeun (cuman buat semalam)
6. Kalimat Majemuk
Hubungan waktu:
o Saprak
Contoh: Saprak diputuskeun, kabogoh kuring jadi mindeng ngalamun (Semenjak diputuskan, pacar saya jadi sering melamun)
o Ti mimiti
o Contoh: Ti mimiti ayeuna, kuring embung deui ngagandong gajah! (Dari mulai sekarang, saya tidak mau lagi menggendong gajah!)
o Basa
Contoh: Basa ngaliwat ka hareupeun imahna, manéhna keur digégél anjing. (Waktu saya lewat di depan rumahnya, dia lagi digigit anjing)
o Nepi ka
Contoh: Nepi ka ayeuna ogé pamajikan masih kénéh nagih ménta pangmeulikeun tank waja. (Sampai sekarang pun istri saya masih selalu menagih minta dibelikan tank baja).
o Saméméh dan sanggeus
Contoh: Saméméh boga kabogoh, kuring boga lima téori pikeun cara meunangkeun kabogoh. Saeunggeus boga lima kabogoh, kuring teu boga téori hiji-hiji acan. (Sebelum punya pacar, saya punya lima teori cara mendapatkan pacar. Sesudah punya lima pacar, saya tidak punya teori satu pun.)
o Waktu
Contoh: Waktu kuring ngajak kenalan, manéhna langsung utah. (Waktu saya mengajak kenalan, si dia langsung muntah).
Hubungan sarat:
o Saupama
Contoh: Luna Maya pasti resepeun ka urang, saupama urang kasép jiga Ariel Peterpan. (Luna Maya pasti menyukai saya, jikalau saya seganteng Ariel Peterpan)
o Lamun
Contoh: Manéh bakal lulus ujian, lamun manéh soson-soson diajar. (Kamu akan lulus ujian, kalau kamu belajar dengan sungguh-sungguh)
o Asal
Contoh: Kuring daék jadi pamajikan manéh, asal manéh bunuh diri heula! (Saya mau jadi istrimu, asal kamu bunuh diri dulu!)
Hubungan tujuan:
o Sangkan/supaya/ambéh
Contoh: Ambéh teu ceurik deui, béré balon wé. (Biar tidak nangis, kasih balon saja).
Hubungan perbandingan:
o Saperti/ibarat/kawas
Contoh: saperti/ibarat/kawas langit jeung bumi
Hubungan sebab:
o Sabab/lantaran/alatan
Contoh: Manéhna indit ka Bandung, sabab/lantaran/alatan manéhna hayang ulin. (Ia pergi ke Bandung, sebab dia ingin main.)
Hubungan akibat:
o Nepi ka
Contoh: Si Sulé nyasab di Jakarta, nepi ka teu nyaho jalan balik. (Si Sule nyasar di Jakarta, sampai gak tahu jalan pulang.)
o Akibatna
Contoh: Manéhna judi waé, nepi harta bendana béak korédas. (Ia berjudi terus, sampai harta bendanya habis tak tersisa).
Sebagai bahan bicara jika Anda berwisata ke Bandung atau ke daerah lainnya di tanah Sunda, barangkali contoh percakapan praktis berikut dapat menolong Anda.
Mang/Pak/Bu/Kang/Téh, punten. Upami pangaos ieu …. (barang yang dimaksud) sabarahaan? (Mang/Pak/Bu/Kang/Teh, maaf, kalau harga barang …. ini berapa?)
Tiasa ditawis nya? 7.000 wé nya? Kan mésérna seueur. (Bisa ditawar kan? 7.000 aja ya? Kan belinya banyak.)
Ngical naon wae? (Jual apa saja?)
Ari Mang/Pak/Kang/Téh tos lami icalan di dieu? (Mang/Pak/Kang/Téh sudah lama jualan di sini?)
Janten sadayana sabaraheun? (Jadi semuanya berapa?)
Ari … tos lami di Bandung atanapi urang dieu asli? (Sudah lama tinggal di Bandung atau orang sini asli?)
Punten badé tumaros, dupi ka terminal/stasion ti dieu ka palih mana, nya? (Maaf numpang nanya, kalau ke terminal/stasiun dari sini ke arah mana, ya?)
Punten, dupi ka terminal/stasion nganggé angkot jurusan mana, nya? (Maaf, kalau ke terminal/stasiun dari sini pakai angkutan kota ka arah mana, ya?)
Hatur nuhun, Mang/Pak/Bu/Kang/Téh. Punten tos ngarérépot (Terima kasih Mang/Pak/Bu/Kang/Téh. Maaf sudah merepotkan)
Punten, dupi ka jamban ka palih mana, nya? (Maaf, kalau ke WC/belakang ke sebelah mana, ya?
Nepangkeun, nami abdi Gatot Suratot (Perkenalkan nama saya Gatot). Kalau ragam bahasa biasa : “Kenalkeun, abdi Gatot Suratot”.
Abdi mah urang Jakarta, namung lami ngumbara di Uganda. Ari asli mah turunan Spanyol. (Saya orang Jakarta, tapi lama mengembara di Uganda. Tapi aslinya keturunan Spanyol.)
Lami teu? (Lama gak?)
Sakedap deui (sebentar lagi)
Kang, tiasa dianteurkeun ka Jln. X? (Kang, bisa diantarkan ke Jalan X?)
Hatur nuhun, permios! (Terima kasih, permisi/selamat tinggal)
Tips yang paling jitu saat jalan-jalan di Bandung atau kota lainnya di tanah Sunda, jangan lupa awalnya pake : “punten”. Ini untuk menunjukkan rasa hormat dan cepat akrab. Jika bahasa Sunda Anda semakin mentok akan perbendaharaan kosakata atawa vocabulary Sunda, Anda selipkan saja bahasa Indonesia.
Jangan lupa, jika Anda ingin bertanya dan Anda masih di dalam mobil, keluarlah dari mobil dan datangi orang yang akan ditanya. Ini sudah menjadi aturan tak tertulis, yang menunjukkan rasa hormat pada orang setempat. Kadang orang yang bertanya dari dalam mobil, bertanya akan dianggap tidak tahu sopan santun. Logikanya : masak sih orang yang butuh harus didatangi? Di mana-mana juga penggemar mendatangi artis… hehehe!
Memang, belajar bahasa Sunda itu susah-susah gampang. Gampangnya? Masih banyak kosakata yang hamper mendekati dengan bahasa Indonesia. Namun, jika berhubungan dengan undak-usuk basa, wuih orang Sunda sekarang pun makin banyak yang tidak faham. Salah satu contohnya, kata “makan” dalam bahasa Indonesia. Dalam bahasa Sunda? Bisa dahar, nyatu, emam, tuang, lolodok, neda, dsb. Nah, yang unik di Sunda adalah adanya suasana tertentu, misalnya dalam waktu.
Perhatikan nama dan jenis keadaan waktu dalam 24 jam di Sunda :
Méléték srangéngé
Haneut moyan
Pecat sawed
Rumangsang
Manceran
Lingsir ngulon
Lohor
Lohor ahir
Wanci érang-érang
Tunggang gunung
Sariak layung
Sareupna
Harieum beungeut
Sareureuh budak
Haliwawar
Janari gedé
Janari leutik
Balébat
Carangcang tihang
Rebun-rebun
Mangga, bagi Anda yang tahu pukul berapa saja tepatnya istilah-istilah waktu tersebut, silakan kasih tahu rekan-rekan yang lain.
Ada lagi yang lebih unik, yang disebut “kecap panganteur (kata pengantar”, dalam artian, kata yang mengikuti kata kerja dan keadaan. Misalnya, dalam bahasa Indonesia ada kata “jatuh, bangun, duduk, sobek, dsb”.
Dalam bahasa Indonesia, kata terebut bentuknya tunggal. Dalam bahasa Sunda, kata tersebut seperti di mana ada “Romeo” di situ ada “Juliet”. Jadi ada kata pasangan yang mengantarkan kata kerja atau keadaan tersebut. Namun, kata yang jadi pengantarnya tidaklah mempunyai arti. Hanya menegaskan saja agar lebih mantap kerasanya! Mau tahu? Ini lho :
bus asup
nyah beunta
hing ceurik
segruk ceurik
am dahar
jol datang
rap dibaju
deker digawé
gék diuk
reg eureun
geleber hiber
dut hitut
kuniang hudang
belenyéh/nyéh imut
gedig indit
léos indit
wér kiih
blug labuh
berebet lumpat
jleng luncat
geleser maju
belewer malédog
brus mandi
térékél naék
gampleng nampiling
blak nangkarak
jung nangtung
sebrut narajang
habek neunggeul
lek neureuy
lar ngaliwat
bluk ngangkuban
biur ngapung
golédag ngedeng
gewewek ngégél
réngkénék ngigel
leguk/regot nginum
burusut ngising
pok ngomong
celengkeung ngomong
trét nulis
gaplok nyabok
gap nyagap
sirintil nyampeurkeun
gantawang nyarékan
kerewek nyekel
cong nyembah
crot nyiduh
celengok nyium
kop nyokot
bluk nyuuh
reup peureum
dug saré
barakatak seuri
ceuleukeuteuk seuri
cakakak seuri
cikikik seuri
lep teuleum
eureuleu teurab
clak tumpak
luk tungkul
jrut turun
nyot ngenyot
pelenyun udud
cat unggah
orolo utah
beledug bitu
beleték peupeus
beletok potong
béréwék soék
bray beurang
bray muka
bray caang
breg hujan
cep tiis
gejebur kana cai
jedak diadu
jeduk tidagor
jegug sora anjing
jegur sora marieum
jentréng kacapi
jep jempé
jeprut pegat
kecebuk sora cai
kecemplung kana sumur
kepluk murag
kérésék sora daun
ketruk sora sapatu
les leungit
paralak hujan
pédénghél keuheul
peledek bau hitut
pes pareum
pleng ambleng
plong ngemplong
prung pegat
prung ngamimitian
pudigdig ambek
rekét sora panto
rob ngarogrog
rup dirungkupan
seguk sora kolécér
semprung pegat
sruk-srék sora ragaji
trong kohkol
Sebagai keterangan dari tulisan ini lebih kepada daerah Bandung, sebab orang luar daerah tanah Sunda lebih mengenal Sunda berasal dari Bandung. Namun sebetulnya semua bahasa Sunda tidak berasal dari Bandung. Ada beberapa yang tidak ada di bahasa Bandung.
Menurut buku sejarah bahasa Sunda yang admin pelajari sewaktu SMP (Sekolah Menengah Pertama), ada beberapa kata yang memiliki sejarah unik yang berasal dari Luar Negeri. Misal : kekenceng (wajan) berasal dari Prancis. Masih banyak yang lainnya Cuma admin lupa. Nanti kapan-kapan admin cari lagi buku-bukunya dan admin posting disini.
Sampai dini dulu ya berbagi pengetahuannya. Semoga dapat membantu Anda semua. Dan lagi lagi, admin mohon keritik dan saran dari para sahabat pembaca baik yang sudah bergabung di facebook maupun yang belum.
Comments
Post a Comment